Założenia do scenariusza ekspozycji Centrum Dialogu Przełomy

scenariuszZaproponowany poniżej projekt scenariusza ekspozycji jest wynikiem szerokiej, kilkuletniej dyskusji o kształcie Centrum Dialogu Przełomy (dalej CDP). Punktem wyjścia do dyskusji była koncepcja przedstawiona przez Agnieszkę Kuchcińską-Kurcz ("Muzeum Przełomów" - czerwiec 2005, "Centrum Dialogu Przełomy" - grudzień 2007, "Centrum Dialogu Przełomy" - grudzień 2008) wzbogacona o wnioski, jakie padały podczas debat publicznych, toczonych nad koncepcją.

Tworząc projekt korzystaliśmy również z opracowania przygotowanego przez Małgorzatę Machałek z Muzeum Narodowego w Szczecinie ("Scenariusz ekspozycji Centrum Dialogu Przełomy" - luty 2011), które zawierało w sobie część rozwiązań, zaproponowanych przez Zespół ds. wyboru i opracowania bloków tematycznych CDP1 ("Projekt scenariusza Centrum Dialogu Przełomy" – październik 2010), złożony z osób powołanych przez Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego oraz  niektóre propozycje firmy MAKSA ("Centrum Dialogu Przełomy Szczecin. Koncepcja ekspozycji" - wrzesień 2010).

Uznaliśmy, że najlepszym rozwiązaniem, które przyczyni się do optymalnego odbioru powstającej ekspozycji, zarówno w skali lokalnej, ogólnopolskiej, jak i międzynarodowej, będzie skoncentrowanie się na motywie "przełomów".  Za "przełomy" przyjęliśmy momenty w dziejach, które: a. "stawiają w innym świetle wszystko to, co dotychczas było nam dobrze znane" (Karl Schlögel); b. są związane z budzeniem się świadomości oporu, czy opozycji wobec systemu władzy w wymiarze szerszym (nie jednostkowym, ale grupowym).

 Przyjmując takie założenia w poniższej koncepcji scenariusza ekspozycji zdecydowaliśmy się na odejście od układu chronologicznego w pierwszej części ekspozycji i skoncentrowanie się na kilku problemach służących zrozumieniu genezy "przełomów". Druga część ekspozycji przedstawia wydarzenia składające się na "przełomy" w sposób chronologiczny.
W naszej koncepcji scenariusza proponujemy następujący podział przestrzeni ekspozycyjnej:

  • Geneza – 20 %
  • Grudzień 70/Styczeń 71 (i lata 70-te) - 20 %
  • Sierpień 80/Grudzień 81 (i stan wojenny) – 20 %
  • Sierpień 88/Czerwiec 89  (i lata 80-te po stanie wojennym) – 20 %
  • Wystawy czasowe 20 %

W prezentowanej koncepcji scenariusza proponujemy narrację prowadzoną wokół poszczególnych postaci – mieszkańców Szczecina i szerzej - Pomorza Zachodniego, zarówno rozpoznawalnych przez większość, jak i mniej znanych, a nawet anonimowych, ale których historie w opowieści o mieście mają znaczenie kluczowe. Lista postaci, które zostaną zaprezentowane na ekspozycji, pozostaje otwarta, kolejne propozycje wzbogacające ją pojawią się podczas społecznych debat i prac nad realizacją scenariusza ekspozycji.  CDP powinno zawierać pełen, wciąż uzupełniany, ogólnie dostępny, katalog wszystkich osób związanych z historią "przełomów".

Dobór postaci, zaprezentowanych na ekspozycji, prowadzony będzie w oparciu o możliwości zaprezentowania przez nie interesujących nas zjawisk. Uważamy, że "wielka historia", pokazana przez losy jednostki, stanie się bardziej zrozumiała, ponieważ przedstawione zostaną dzieje konkretnych osób, a nie bezimienny tłum. Pozwoli to na lepszy odbiór, "przeżycie", publiczności poszczególnych epizodów. Niektóre z sylwetek pełnić będą rolę przewodników prowadzących widza przez różne epoki. Poznawanie ich losów, losów ich rodzin, pokazywanie trudnych wyborów w kontekście tamtych czasów, da widzowi możliwość lepszego zrozumienia zjawisk, które miały miejsce kilkadziesiąt lat temu.  
Wybór takiego rozwiązania podyktowany jest chęcią zwrócenia uwagi widza na losy jednostkowe, które częstokroć giną w zestawieniu ze zjawiskami grupowymi. Jest to także zgodne z nowymi trendami, zarówno w muzealnictwie, jak i współczesnej historiografii, która ponownie upomniała się o "aktorów historii".

W naszej koncepcji scenariusza ekspozycji znajduje się wiele elementów typowo szczecińskich. Zależy nam, aby tworzona wystawa była łatwo rozpoznawalnym znakiem miasta i regionu, o których opowiada. Brak takich elementów sprawiałby wrażenie, że wystawa może powstać wszędzie, pasować do każdego otoczenia, a nie taki jest nasz cel.

Założenia szczegółowe

I cz. Geneza  - Obcy wśród swoich

Część ta składa się z pięciu modułów, pokazujących zjawiska, bez uwzględnienia których opowieść o "przełomach" nie będzie zrozumiała. Pomysł ten pozwala na odejście od chronologicznego schematu i skoncentrowaniu się na zasadniczych kwestiach.  

W tym module za najważniejsze tematy uznano:

  • granicę
  • migracje
  • władzę (pokazaną łącznie z przemocą i propagandą)
  • młodość (która ilustruje dynamikę i otwartość rozwoju miasta i regionu)
  • stocznię (jako ważny symbol Szczecina i regionu)

Granica

Ta część ekspozycji ma na celu pokazanie kilku istotnych problemów dotyczących kwestii zachodniej granicy Polski, ukształtowanej w wyniku nowego układu politycznego, który powstał wskutek  wybuchu II wojny światowej i decyzji podjętych po jej zakończeniu.
W tej części ważne będzie przypomnienie, co było powodem zmiany granic i kto miał być dla Polaków gwarantem ich trwałości. Brak ostatecznego rozwiązania kwestii granicy aż do roku 1990r., długo wpływał na stan świadomości mieszkańców Pomorza Zachodniego, był przyczyną niepewności, poczucia tymczasowości i obcości u ludzi, którzy przybywali na te ziemie od 1945 r. Trzeba pokazać, co znaczyło życie na pograniczu, czy wręcz "życie na granicy".

Hasła wywoławcze:

  • II wojna światowa – Szczecin i Pomorze Zachodnie 1939 – 1945 (Szczecin nazistowski, miasto-siedziba II okręgu wojskowego i jego przywódcy, naloty alianckie, niemiecki opór wobec nazizmu w Szczecinie i jego ofiary – kapłani i katoliccy świeccy represjonowani przez hitlerowski reżim, a także osoby represjonowane w związku z zamachem na Hitlera, szczecinianie – członkowie Związku Polaków w Niemczech, obozy dla robotników przymusowych i jeńców w Policach i w Woldenbergu, wywiad AK na Pomorzu Zachodnim, Szczecin w świadomości niemieckiej)
  • Alianci o losie Szczecina: wstępne koncepcje dotyczące przynależności miasta, porozumienie Wielkiej Trójki i "żelazna kurtyna" – efekty konferencji teherańskiej, jałtańskiej i poczdamskiej
  • przejęcie Szczecina przez polskie władze (oswajanie miejskiej przestrzeni, zacieranie niemieckich śladów)
  • stacjonowanie wojsk radzieckich na Pomorzu Zachodnim w poszczególnych dekadach
  • zlot "Trzymamy Straż nad Odrą" w 1946 r.
  • wizyta Nikity Chruszczowa w Szczecinie w 1959 r.
  • list biskupów polskich do niemieckich z 1965 r.
  • układ zgorzelecki 1950,  porozumienie między PRL, a RFN w grudniu 1970 r.,  polsko-niemiecki traktat graniczny z 1990 r
  • nowy podział diecezjalny w 1972 r.
  • konflikt w Zatoce Pomorskiej w latach 80. i 90.

Migracje

Moduł służyć ma pokazaniu specyfiki społeczeństwa przybyłego po wojnie do Szczecina i na Pomorze Zachodnie, pokazaniu swoistego "tygla narodów" podczas wojny i zaraz po niej, w wyniku którego powstała społeczność inna, od pozostałych w kraju. To będą opowieści o ludziach, którzy nie chcieli opuszczać tych ziem, a jednak wyjechali i o tych, którzy chcieli stąd wyjechać, a pozostali do dziś. To będą także historie tych, którzy uwierzyli, że właśnie tu odnajdą swoją nową ojczyznę oraz tych, którzy mieli nadzieję, że "Dziki Zachód" pozwoli im ukryć się przed nową władzą i spokojnie żyć.

Hasła wywoławcze:  

  • wyjazdy i wysiedlenia Niemców (ewakuacja, wysiedlenia i obozy, losy autochtonów pozostałych na Pomorzu Zachodnim)
  • napływ ludności polskiej z Kresów Wschodnich, wywózek do ZSRR, z Polski Centralnej i Wschodniej, z Zachodu – kolejne fale powrotów
  • mniejszości narodowe (Żydzi, Ukraińcy, Grecy, Macedończycy, Niemcy, Litwini) i stosunek Polaków do nich
  • Pomorze Zachodnie – schronienie dla ściganych przez system

Władza, przemoc, propaganda

Władza zostanie przedstawiona szeroko, jako system, przeciwko któremu skierowany był bunt w trakcie "przełomów". Ekspozycja pokaże instytucje i metody stosowane przez rządzących w poszczególnych okresach, z wyraźnym rozróżnieniem na te przed i po Październiku ‘56. Widz będzie mógł zobaczyć, jak system wpływał na życie ludzi – zarówno tych, którzy decydowali o losach innych – decydentów i oprawców, jak  i tych, którzy byli ich ofiarami.  Ekspozycja przypomni, jaki miał być "nowy człowiek" według wyobrażeń ówczesnej władzy i jak ewoluował ku homo sovieticus. Przypomni też, po jakie środki propagandy sięgał system władzy socjalistycznej i jakie w społeczeństwie narodziły się przeciw temu mechanizmy obronne.

Hasła wywoławcze:

  • instytucje władzy (partia, milicja obywatelska, urząd bezpieczeństwa, cenzura)
  • represje stosowane przez władzę
  • ewolucja systemu: powojnie - stalinizm - Październik ’56 – stagnacja po "odwilży"
  • propaganda jako czynnik oddziaływania na społeczeństwo
  • ofiary systemu
  • dowcip antypeerelowski

Stocznia

Stocznia Szczecińska (kiedyś im. Adolfa Warskiego) jest symbolem, na przykładzie którego będzie można prześledzić zjawisko odbudowy wielkiego przemysłu w Szczecinie i powstawania środowiska robotniczego. Jednak przede wszystkim to szczególne, symboliczne miejsce, w którym inicjowane były niemal wszystkie szczecińskie "przełomy". Przez opowieść o stoczni przypomnieni zostaną ludzie, bez których "przełomów" może wcale by nie było.  

Hasła wywoławcze:

  • odrodzenie po wojnie największej stoczni szczecińskiej
  • warunki pracy (na przykładzie stoczni również w innych zakładach regionu)
  • Stocznia w mieście i regionie (pokazanie jej wyjątkowości – miejsca tworzenia się wielkoprzemysłowej grupy robotników, miejsca awansu społecznego, znaczenia zakładu dla całego regionu)

Młodość

Bez tego tematu trudno będzie zrozumieć "przełomy", z pierwszym w 1970/71 r. na czele.  Ekspozycja przypomni, że przez dziesięciolecia Szczecin i Pomorze Zachodnie były miejscem młodych, bo to głównie młodzi decydowali się na osiedlenie na terytoriach włączonych w granice Polski po II wojnie. Zostaną przywołani  ludzie, którzy stanowili źródło energii miasta i regionu. Jako obcy na tej ziemi, niedojrzali, niedoświadczeni, mieli być szansą nowego ustroju, którego jednym z głównych celów było ukształtowanie "nowego człowieka". Tymczasem stało się inaczej - z młodości narodził się bunt.  

Hasła wywoławcze:

  • młodzi w Szczecinie od lat 40. do początku 70. (dane demograficzne, zmiany w myśleniu, oglądzie świata, sztuce, modzie, muzyce – jazz i rock, Festiwal Młodych Talentów, codzienność, warunki startu w dorosłość)
  • młodość zderzona z systemem komunistycznym, a później z "realnym socjalizmem" – 1968 r. (wystawa "Głowa")

II cz. Grudzień 70/Styczeń 71 - Niepokorne miasto

Grudzień ’70, to pierwszy z wielkich szczecińskich "przełomów", wyraźny sygnał, że społeczeństwo nie godzi się na ówczesną rzeczywistość. Jeszcze bez haseł antysystemowych, ale z rosnącym poczuciem godności i samoświadomości jego uczestników. Po Grudniu ‘70 Szczecin po raz pierwszy pokazały zagraniczne tytuły, w których wcześniej miasto zaistniało jedynie przy okazji pamiętnego przemówienia Winstona Churchilla w Fulton w 1946r., w którym mówił o "żelaznej kurtynie" dzielącej kontynent od Szczecina po Triest. Ekspozycja pokaże, co takiego zdarzyło się w Szczecinie w Grudniu ‘70, że uchylona została "żelazna kurtyna" milczenia wokół miasta i zdjęta "klątwa Winstona Churchilla".

Hasła wywoławcze:

  • "regulacja cen" z 12 grudnia 1970 r.
  • wydarzenia w Gdańsku, Gdyni, Elblągu i Słupsku
  • 17 grudnia w Szczecinie
  • ofiary Grudnia '70 (17 – 19 grudnia)
  • strajk w mieście
  • styczeń '71 i strajk styczniowy – model strajku dla Polski
  • penetracja przez SB środowisk protestujących w Grudniu ‘70 i Styczniu ‘71
  • Czarny Marsz
  • Dekada Gierka
  • Reakcje na wydarzenia w Radomiu i Ursusie w 1976 r.
  • Jezuici i Szczeciński Klub Katolików
  • Studencki Komitet Solidarności
  • Powstanie opozycji przedsierpniowej

W ramach ekspozycji zostaną przypomniane wydarzenia, które potoczyły się lawinowo: przygotowania do "regulacji" cen i akcja Jesień  ‘70, wprowadzenie podwyżek i pierwsze reakcje na to wydarzenie, prowadzące do najbardziej dramatycznych sytuacji podczas grudniowej rewolty. Całość mogą zobrazować fragmenty stenogramu z dyskusji na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR, prasa przedstawiająca szczegółowo kolejne "regulacje", cytaty z dokumentów partyjnych i esbeckich, pokazujących reakcje społeczne, informacje o hasłach, również niecenzuralnych, jakie pojawiały się w dniach ogłoszenia rządowej decyzji, opinie zawarte w pamiętnikach, czy wspomnieniach.
Na tym tle pokazane zostanie przenikania do Szczecina informacji na temat tego, co działo się wtedy w innych ośrodkach, a zwłaszcza od 14 grudnia 1970 r. w Gdańsku, Gdyni, Elblągu i Słupsku. Oczywiście, ze względu na niewielką przestrzeń ekspozycyjną, wydarzenia zostaną pokazane w formie skrótów i symboli.

Kulminacją tej części ekspozycji będzie dramat, jaki rozegrał się na szczecińskich ulicach 17 grudnia 1970 r. w Szczecinie. Układ chronologiczny pozwoli śledzić widzowi, w jaki sposób wydarzenia rozwijały się: od wieców w zakładach pracy, przez wyjście robotników do centrum miasta, formowanie się pochodów, w których znalazło się wielu młodych ludzi, starcia z "siłami porządku", krwawe zajścia pod budynkami KW PZPR i KW MO, po wieczorne starcia na ulicach miasta.

Ekspozycja przypomni ofiary Grudnia ’70, ludzi, którzy zginęli 17,18 i 19 grudnia) – bez epatowania brutalnymi zdjęciami zabitych. Do wyobraźni bardziej przemówi symbol, relacje rodzin, zdjęcia z archiwów domowych, protokoły lekarskie, zdjęcia z nocnych pogrzebów, plan cmentarza w Szczecinie, gdzie zaznaczone są groby grudniowych ofiar. 

Kolejnym wątkiem pokazanym w tej części wystawy będą wydarzenia z dni 18–22 grudnia 1970 – czasu strajku w mieście, nazwanym przez jednego z przedstawicieli ówczesnej władzy "republiką szczecińską". Zdolności samoorganizacyjne robotników i mieszkańców Szczecina zostaną zaprezentowane przez postaci głównych przywódców strajkowych, spis strajkujących zakładów pracy, notatkę drukarzy z Kuriera Szczecińskiego proszących Ogólnomiejski Komitet Strajkowy o możliwość druku gazety, zdjęcia tramwajów z napisami popierającymi strajk, zdjęcia strajkujących, ruch przy bramie i płocie Stoczni im. A. Warskiego, ulotki "Ogólnomiejskiego Komitetu Strajkowego". Widz zobaczy też kontrast między dwiema rzeczywistościami, które wówczas zaistniały obok siebie: blokadą wojskową miasta i zwykłą codziennością okresu przedświątecznego.

Ekspozycja pokaże też drugą odsłonę dramatu, mniej znaną w Polsce, a może nawet samym szczecinianom: styczeń 1971 r. Nowy rok 1971 zaczął się w oczekiwaniu na jakiś finał po tragedii, bez przesilenia w grudniu 1970 r., który pozostawił wrażenie pustki, niespełnienia. Wrażenia te potęgowane były coraz donioślejszą retoryką nowej ekipy partyjno-rządowej, widoczną np. w nagraniu telewizyjnym I sekretarza KC PZPR  Edwarda Gierka z 20 grudnia 1970 r. lub w jego noworocznym przemówieniu. Słowa tam wypowiadane stanowiły kontrapunkt do społecznych dyskusji, w których słychać było rozżalenie i poczucie niemożności wyjścia z "grudniowego klinczu". Ten stan zawieszenia może zostać ukazany przez tytuły prasowe, stenogramy z dyskusji, postulaty robotnicze, notatki partyjne i bezpieczniackie, "dziadowskie pieśni", w końcu informacje prasowej o masówce na wydziale W-4 Stoczni Szczecińskiej, jako elemencie manipulacji, która doprowadziła do kolejnego wybuchu.

Ekspozycja przypomni, jak ten wybuch wyglądał, jak  bardzo ważny był dla Szczecina, i jak okaże się później - również dla całej Polski. To był strajk styczniowy, który trwał od 22 do 25 stycznia 1971 r. Pokazane zostaną sylwetki przywódców, zdjęcia, dokumentacja strajkowa (przepustki, komunikaty, ulotki), opaski strajkowe. Głównym epizodem tej części ekspozycji będzie bezprecedensowe spotkanie stoczniowców z ekipą partyjno-rządową i echa spotkania na zewnątrz – relacje, zapisy w dziennikach.

Choć to trudne do pokazania, trzeba będzie przypomnieć też rozczarowanie, które przyszło wkrótce po tym, m. in. dlatego, że władza, mimo robotniczych żądań, nie ukarała winnych masakry grudniowej. Reakcją na to był antypochód - Czarny Marsz, który  miał miejsce 1 maja 1971 r., a prowadził go brat jednego z zabitych w Grudniu 70.  Nie zabraknie opowieści o dalszych losach przywódców strajkowych, w tym dwóch, którzy ponieśli śmierć w niewyjaśnionych okolicznościach – zobrazują to akta śledztw toczonych w tych sprawach.

Tę część ekspozycji zakończy dekada Gierka, aż  po czas kolejek sklepowych - symbolu charakterystycznego dla II połowy lat 70. i późniejszych. Ważnym elementem będzie przypomnienie, że właśnie wtedy powstała opozycja przedsierpniowa w Szczecinie. Opowieść o tym będzie toczyć się przez pokazanie historii ludzi z różnych aktywnych środowisk, jak KOR, ROPCiO, SKK, WZZ.

III cz. Sierpień 80/Grudzień 81 - Droga do wolności

To kolejny z przełomów, który miał wpływ na budowę naszej tożsamości. O ile Grudzień ‘70 był wyrazem gniewnego sprzeciwu i strachu, o tyle Sierpień 80 przyniósł wielką nadzieję, niezwykłą międzyludzką solidarność i silne poczucie wspólnoty. Co stało się z tymi wartościami ekspozycja pokaże przypominając okres, który zaczął się wraz z wprowadzeniem stanu wojennego.

Hasła wywoławcze:

  • Strajki w lipcu 1980 r. (Mielec, Lublin), i Trójmieście od 14 sierpnia 1980
  • Strajki w sierpniu 1980 r. w Szczecinie i regionie
  • podpisanie Porozumień Sierpniowych
  • powstanie NSZZ "Solidarność"
  • "Solidarność" – przebudzenie Zachodu – pomoc dla Polski
  • początek rozkładu realnego socjalizmu
  • środowiska skupione w Solidarności
  • posiedzenie Krajowej Komisji Porozumiewawczej w Szczecinie
  • Udział szczecinian w strukturach ogólnopolskich związku – KKP później KK, Stocznia szczecińska jako ważne ogniwo "Sieci".
  • protesty w regionie do chwili wprowadzenia stanu wojennego (o wolne soboty w styczniu ‘81, kryzys bydgoski w marcu ‘81, marsz głodowy w lipcu ’81)
  • Solidarność oczami szczecińskich PZPR, SB i cenzury
  • Strajk w grudniu 1981 r. (Stocznia im. A. Warskiego, Stocznia "Gryfia", Stocznia "Parnica" Polmozbyt, WUTEH, Famabud, WPKM)
  • Stan wojenny w Szczecinie i na Pomorzu Zachodnim: najważniejsze procesy, internowani i aresztowani, Wojskowe Obozy Specjalne, akcje SB zastraszania działaczy solidarnościowych przed kolejnymi rocznicami patriotycznymi,
  • Demonstracje uliczne z okresu stanu wojennego – przykłady największych ( 3 i 4 maja 1982 r., 18 VIII 1982 r. pogrzeb dzieci Jurczyka 10 VIII 1982, 30 VIII 1982, 3 V 1983 r.)
  • Stagnacja i marazm

Ekspozycja zaprezentuje oryginalność szczecińskiego strajku w sierpniu 1980 r. w stosunku do protestu w Gdańsku. Inaczej, niż tam, w Szczecinie strajk odbył się bez większego wpływu działaczy opozycji i większego udziału mediów, co być może było powodem, że szczecińskie wydarzenia nie zostały utrwalone w powszechnej świadomości. Zostaną pokazane podobieństwa szczecińskiego Sierpnia ’80 z protestem szczecińskim z Grudnia ‘70 r. i Stycznia ‘71 r. oraz ludzie, którzy  protestowali w roku 1970 i dekadę później. Ekspozycja przypomni szczególną rolę Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego oraz jej pracowników, którzy gremialnie przystąpili do strajku w sierpniu 1980 r., nawiązując w swoich postulatach zarówno do idei zawartych w żądaniach strajkujących w Grudniu ‘70 i Styczniu ‘71, jak i domagając się  uczczenia ofiar Grudnia ‘70. Zostaną pokazane też środowiska strajkowego z innych zakładów pracy, np. SR "Parnica", SSR "Gryfia", WPKM.
Na ekspozycji widz znajdzie wyjaśnienie, dlaczego w Szczecinie dzień wcześniej, niż w Gdańsku, podpisano Porozumienia Sierpniowe. Zobaczy też,  jak potem doszło do spotkania przedstawicieli Komitetów Strajkowych w Domu Kultury "Korab" i podjęcia decyzji o powołaniu jednego, niezależnego od władzy, związku zawodowego - NSZZ "Solidarność".

Ekspozycja opowie, jak powstanie "Solidarności" wpłynęło na przebudzenie świadomości Zachodu, który docenił polskie społeczeństwo domagające się poszanowania praw i wolności, jak wyglądało wsparcie płynące do Polski zza zachodniej granicy. Jednocześnie ekspozycja przypomni, że właśnie wtedy zaczął się rozkład realnego socjalizmu, co budziło nadzieję na zmiany nie tylko w Polsce, ale też w innych krajach bloku wschodniego, w tym u najbliższego zachodniego sąsiada Polski – w NRD.

Odwiedzający CDP będzie miał okazję przekonać się, jak ważnym centrum całej szczecińskiej opozycji była ówczesna siedziba Zarządu Regionu Związku. Tu pomoc uzyskiwali studenci z NZS, rolnicy z różnych nurtów "Solidarności" rolniczej. Tu funkcjonował szczeciński oddział Komitetu Więzionych za Przekonania, była siedziba tygodnika "Jedność", pracował OBS. Pokazane zostanie wsparcie, którego "S" udzielała różnym inicjatywom lokalnym i ogólnopolskim ("Solidarności" rzemieślniczej, związkowi zawodowemu funkcjonariuszy MO, w Szczecinie była też siedziba Krajowej Komisji Koordynacyjnej "S" Poligrafów i tutaj wydawano ich dwutygodnik "Kwadrat"). Widz będzie miał okazję przekonać się, jak szczecińska "Solidarność"  współpracowała z oddziałem Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, a także z działaczami struktur poziomych w PZPR.

Ekspozycja przypomni momenty zapalne – od Sierpnia ‘80 do wprowadzenia stanu wojennego: protesty przeciwko zmianom w statucie Związku, pogotowie strajkowe w czasie kryzysu bydgoskiego, marsz głodujących, wspomaganie rejestracji Solidarności rolniczej, czy też Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Przypomni, kiedy pojawiły się niepokój, obawa i lęk.
Jednym z wątków wystawy będzie też "Solidarność", widziana oczami działaczy lokalnej PZPR,  cenzury, Służby Bezpieczeństwa i reżimowej prasy.

Następnie pokazane zostanie wprowadzeniu stanu wojennego -  w Szczecinie symbolem tego była pacyfikacja Stoczni Szczecińskiej im. A. Warskiego w nocy z  14 na 15 XII 1981 r., "proces jedenastu", internowanie działaczy szczecińskiej "Solidarności" w ośrodkach internowania w Wierzchowie Pomorskim i później w Strzebielinku.

Ten rozdział ekspozycji zamkną demonstracje z 3 i 4 V 1982 r.  – to był znak, że stan wojenny nie we wszystkich zabił nadzieję i wiarę  w to, że zmiany są możliwe. Jednak aby pokazać prawdziwy obraz tamtych czasów trzeba będzie przypomnieć, że ta wiara przetrwała w bardzo niewielu.

IV cz. Sierpień 88/Czerwiec 89 - Koniec i początek

Moduł ten przypomni czas, który swój początek miał w upadku nadziei  po wprowadzeniu stanu wojennego, poprzez jej odradzanie w "życiu podskórnym" – działalność podziemną i kulturę sprzeciwu, aż po moment, który przyniósł przełom ustrojowy.

Hasła wywoławcze:

  • Życie "podskórne" – odradzanie życia społecznego, działalność podziemna i kultura sprzeciwu – kultura niezależna
  • Sytuacja zewnętrzna sprzyjająca rozpadowi realnego socjalizmu w całym bloku sowieckim (przegrany wyścig zbrojeń przez ZSRR, kryzys światowy, wojna w Afganistanie), wpływ na bieg dziejów m. in. osobowości takich, jak Ronald Reagan, Margaret Thatcher, Jan Paweł II, Michaił Gorbaczow
  • Kontakty podziemnej "Solidarności" ze związkami zawodowymi na Zachodzie
  • Pomoc Zachodu dla Polski (dary przesyłane głownie przez Kościół, pieniądze - głównie z amerykańskiego funduszu na rzecz rozwoju demokracji)
  • Federacja Młodzieży Walczącej, Wolność i Pokój, Niezależne Zrzeszenie Studentów
  • Powoływanie komitetów założycielskich "Solidarności" w szczecińskich zakładach pracy – interwencje międzynarodowych organizacji pracy u przedstawicieli polskiego rządu.
  • Pielgrzymka Jana Pawła II w Szczecinie w 1987
  • Wizyta M. Gorbaczowa w Szczecinie w 1988
  • Podwyżki i marazm
  • Strajki WPKM w maju i czerwcu 1988
  • Strajki w porcie, WPKM i ZBKoL- u w sierpniu i wrześniu 1988
  • OKP "Solidarność" Region Pomorze Zachodnie
  • Reprezentacja Szczecina przy Okrągłym Stole
  • Wizyta Lecha Wałęsy w Szczecinie – 28 II 1989 r.
  • Wybory czerwcowe
  • Koniec pewnej epoki, początek nowych czasów – przywracanie pamięci - dbałość o dziedzictwo kulturowe regionu

Widz będzie miał okazję zobaczyć, co w tamtych czasach znaczyła "solidarność" przez małe "s": pomoc, wsparcie ludzi przez udostępnienie lokali poszukiwanym przez SB, czy na spotkania konspiracyjne, działalność Biskupiego Komitetu Pomocy dla Osób Represjonowanych i ich Rodzin, zbiórki pieniędzy w ramach tajnych komisji zakładowych "S" dla uwięzionych i internowanych, dary z Zachodu, w tym przemyt środków techniki drukarskiej, rozmaite wydawane nielegalnie druki rozprowadzane jako "cegiełki". Ekspozycja przedstawi, jak wyglądało alternatywne życie kulturalne: domowe spektakle teatralne i pokazy wideo. Pokaże też kościoły katolickie, jako miejsca, w których odbywały się Msze za Ojczyznę, spektakle z udziałem wybitnych aktorów i pieśniarzy. Kościół katolicki był też organizatorem pielgrzymek do Częstochowy, czy grobu ks. Jerzego Popiełuszki, udostępniał swoje pomieszczenia na spotkania opozycji, także z ogólnopolskimi liderami podziemnej "S".

Na ekspozycji zostaną zaprezentowane ulotki i pisma podziemne, w tym także te, które pojawiały się aż do 1989 r., jak "Grot", "Termit" "CDN", "OKNO", czy ceniony opiniotwórczy "OBRAZ" wydawany przez Niezależny Zespół Solidarnościowy (pokazane zostaną też kasety z koncertami i reportażami, filmami, czy audycjami radiowymi i inne druki oraz publikacje wydawane przez związaną z "OBRAZEM" niezależną szczecińską Oficynę). Zwiedzający zobaczy, jak podziemna "Solidarność" próbowała koordynować opór społeczny w regionie (RKS oraz MKK-RK a od 1984 r. Rada Koordynacyjna). Ważne będzie przypomnienie, jak istotnym elementem była inicjatywa powoływania ogniw "Solidarności" w oparciu o reżimową ustawę o związkach zawodowych. Przypomniane zostaną też najważniejsze inicjatywy opozycyjne tamtych lat, w tym młodzieżowe takie, jak WiP, FMW, odbudowany NZS.

Kulminacją tej części ekspozycji będą strajki 1988 r. - w WPKM z maja i czerwca 1988 r.(test przed wydarzeniami w porcie szczecińskim w sierpniu 1988 r.) i sierpniowy strajk portowców. Pojawiły się w nim hasła antyustrojowe. W protest włączyło się stosunkowo niewiele osób.  
Ekspozycja przypomni, że protest szczeciński, najdłuższy w skali całego kraju, zainicjował przygotowania do rozmów przy Okrągłym Stole, w efekcie których doszło do pierwszych, jeszcze nie w pełni wolnych, wyborów do parlamentu w czerwcu 1989 r. Jeszcze przed wyborami przyjechał do Szczecina Lech Wałęsa, powołano OKP "S" PZ. Obok tych wydarzeń pokazane zostanie również Porozumienie na Rzecz Przeprowadzenia Demokratycznych Wyborów w NSZZ "Solidarność", które doprowadziło do rozbicia "S".

I tu nasza wystawa zmierza do finału. Chcąc zakończyć naszą powieść, spinamy klamrą zagadnienia, które pojawiły się u jej początków. Ostatnią przestrzeń, w którą wejdzie widz,  może oddzielać  szlaban podniesiony w górę (finał Granicy), a wypełniać wielkoformatowe zdjęcie martwej Stoczni Szczecińskiej (finał Stoczni) i sylwetki oraz opowieści ludzi niezadowolonych z przemian, w tym również tych, którzy wyjechali z Pomorza Zachodniego, wyemigrowali z kraju  (finał Migracji), ale też zdjęcia rozwijającego się Szczecina i wizje jego przyszłości, jako miasta, którego atutem jest przestrzeń, zieleń i woda (finał Młodości), a na tym tle sylwetki i opowieści tych, którzy tu właśnie odnaleźli swoje miejsce w nowych czasach.

Pokażemy wyzwania, jakie stoją przed miastem i regionem, szanse i perspektywy tego zakątka świata.

*

Ze względu na niewielką przestrzeń ekspozycyjną – zaledwie 900 m kw. - nie wszystkie tematy, o których warto opowiedzieć, będą możliwe do zaprezentowania równorzędnie, zresztą ich waga jest różna. Dzięki nowoczesnym rozwiązaniom ekspozycyjnym, w tym dzięki możliwości zastosowania multimediów, poszczególne treści będzie można prezentować w kolejnych odsłonach - warstwach. Im większe będzie zainteresowanie odbiorcy tematem, tym szerzej i głębiej będzie mógł go poznać, bo kolejne warstwy będą dostarczać dodatkowych informacji, pokazywać nowe wątki i okoliczności.

Proponujemy, aby pierwszą warstwą, najbardziej dostępną, była bezpośrednia ekspozycja, widoczna zaraz po wejściu na wystawę. Składać się na nią powinny najważniejsze eksponaty, aranżacje miejsc, charakterystyczne zdjęcia, podstawowe dokumenty, materiały audio, filmy. Druga warstwa, dla bardziej zainteresowanych zgłębieniem tego, czy innego tematu, składałaby się z bardziej szczegółowych dokumentów, biogramów, map, artykułów prasowych, filmów, plików interaktywnych, materiałów audio - do obejrzenia/odsłuchu "na życzenie" zwiedzającego (np. przez wejście na stronę www.przelomy.muzeum.szczecin.pl, z której będą prowadzić też linki do stron pokrewnych instytucji),  poprzez wybór z menu na monitorze komputera  i/lub poprzez sięgnięcie do odpowiedniej karty/tomu w tradycyjnym zbiorze-bibliotece. Wreszcie trzecia warstwa byłby to katalog niedostępnych w CDP opracowań, dokumentów, publikacji, filmów, nagrań audio (ze wskazaniem gdzie są dostępne). Znajdowałby się tam również opis miejsc w mieście i regionie związanych z wybranym wątkiem oraz informacja, jak do nich dotrzeć.

Tylko takie rozwiązanie – stopniowe "rozpakowywanie historii" - pozwoli w miarę pełen sposób zaprezentować treści ważne dla specyfiki historii Pomorza Zachodniego, bez zgubienia istotnych i interesujących wątków. Szczegółowe opracowanie tematyki poszczególnych warstw, przypisanie im odpowiednich materiałów oraz rozwiązań ekspozycyjnych będzie możliwe przy współpracy ekspertów – historyków oraz firmy, która będzie budować multimedialną ekspozycję.

V cz. – Wystawy czasowe

Element wystaw czasowych jest niezwykle istotny - ma bowiem przyciągnąć do CDP widzów, którzy będą mieli powód, aby odwiedzać muzeum wielokrotnie. Wystawy czasowe są też znakomitym pretekstem, aby uzupełniać treści ekspozycji stałej o nowe tematy, dla których nie znaleziono już miejsca, a także takie, które z jakichś względów stają się ważne dla odbiorców w danym momencie, nawiązują do wydarzeń aktualnych w Polsce, Europie i świecie.

Ekspozycja czasowa to też dobry punkt wyjścia, albo uzupełnienie planowanych konferencji, debat, czy obchodów rocznicowych, w tym także wydarzeń mniej znanych szerokiemu odbiorcy.  To także jedno z bardziej atrakcyjnych narzędzi działań edukacyjnych – uzupełnienie tradycyjnych lekcji historii. Projekty edukacyjne dotyczące historii najnowszej, prowadzone samodzielnie, albo wspólnie z instytucjami zajmującymi się podobną działalnością, to jeden z głównych celów CDP.

W przygotowywaniu przynajmniej części wystaw czasowych partnerami CDP na pewno powinny być instytucje lokalne, jak szczeciński oddział Instytutu Pamięci Narodowej, Archiwum Państwowe w Szczecinie, Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie, Muzeum Techniki i Komunikacji, Uniwersytet Szczeciński, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Kościoły. Na pewno partnerami powinny stać się też ośrodki zewnętrzne takie, jak Europejskie Centrum Solidarności, Ośrodek Pamięć i Przyszłość, Ośrodek Karta, a także wiodące muzea i fundacje polskie i zagraniczne.

Tylko dzięki szerokiej współpracy będzie możliwe dotarcie do ciekawych ekspozycji i wypożyczenia ich do Szczecina oraz zaproponowanie własnych pomysłów, dzięki czemu pojawi się szansa na  popularyzowanie historii Szczecina i Pomorza Zachodniego w kraju i za granicą.    

Zakończenie

Przekazując założenia do scenariusza ekspozycji CDP Zarządowi Województwa Zachodniopomorskiego, powołany przez Marszałka Województwa Zespół ds. wyboru i opracowania bloków tematycznych ekspozycji Centrum Dialogu Przełomy, kończy swoją działalność. Podczas spotkań Zespołu, jego członkowie dyskutowali także nad realizacją scenariusza. Padły propozycje rozwiązań takich, jak podział ekspozycji na warstwy (załącznik nr 1 – Warstwy ekspozycji - propozycje), konieczność pozyskania konkretnych eksponatów (załącznik nr 2 Eksponaty - propozycje), aranżacji przestrzeni wystawienniczej (załącznik nr 3 Rozwiązania ekspozycyjne – propozycje) i sposobu prezentacji eksponatów (załącznik nr 4 Scenariusz uzupełniający – propozycje) , zarys projektów edukacyjnych wraz z proponowanymi szlakami historycznymi (załącznik nr 5 Edukacja – projekty - propozycje), wreszcie propozycje wystaw czasowych (załącznik nr 6 Wystawy czasowe – propozycje). Pomysły, w formie materiałów roboczych, dostępne będą zainteresowanym, ale przede wszystkim tym, którzy na dalszych etapach będą realizować ideę CDP.   

Członkowie Zespołu, od dłuższego czasu związani z projektem CDP, gotowi są włączać się w dalsze prace nad projektem  wchodząc np. w skład gremium, które będzie opracowywać program działania Centrum na najbliższe lata.
Do czasu rozpoczęcia realizacji scenariusza ekspozycji CDP Zespół proponuje przyjęcie następującego harmonogramu działań:

  1. Prezentacja scenariusza w szerszym gronie – Zarządu Województwa Zachodniopomorskiego, przedstawicieli Muzeum Narodowego w Szczecinie, radnych Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego, przedstawicieli Zarządu Miasta Szczecin i Rady Miasta Szczecin, zaproszonych gości, w tym przedstawicieli środowisk o których ma opowiadać CDP.
  2. Prezentacja scenariusza w gronie osób, wśród których znajdą się eksperci spoza Szczecina, przede wszystkim ci, którzy związani są z podobnymi placówkami (Europejskie Centrum Solidarności, Muzeum Powstania Warszawskiego itp.).
  3. Promocja scenariusza w mediach – przypomnienie o idei CDP, kampania na rzecz pozyskiwania eksponatów.
  4. Wyłonienie Rady Programowej, która pracowałaby nad programem działania instytucji. Na program składałyby się m. in. projekty edukacyjne (pełna oferta dla szkół może powstać po zakończeniu tworzenia ekspozycji) oraz projekty działań propagujących historię (debaty, obchody rocznicowe).
  5. Powołanie, z udziałem Rady Programowej, szefa zespołu (dyrektora "muzeum w budowie") odpowiedzialnego m. in. za realizację scenariusza (prowadzenie m. in. kwerend w archiwach instytucji i prywatnych, nagrywanie wspomnień). Działania szefa zespołu i jego zespołu musiałyby być prowadzone w oparciu o przygotowany wcześniej budżet, w którym znajdowałby się m. in. zapis kosztów związanych z realizacją zadania.

Posłowie

CDP – budujemy dla pokoleń

Centrum Dialogu Przełomy, ze względu na znakomity projekt architektoniczny siedziby i ciekawą, nowoczesną ekspozycję, może stać się jedną z ważniejszych atrakcji Szczecina i regionu, ikoną tych ziem. Popularyzacja nieprzeciętnej historii miejsca "przełomów" powinna stać się istotnym elementem promocji krajowej i międzynarodowej Szczecina i Pomorza Zachodniego.  

Centrum Dialogu Przełomy, jako miejsce debat na tematy z historii najnowszej miasta, regionu, kraju i świata, muzeum i nietypowa sala lekcyjna, tworzona głównie z myślą o młodych, to ważny projekt. Ale w jego ramach można zaproponować jeszcze więcej i jeszcze więcej osiągnąć.

CDP powinno jak najszybciej nawiązać kontakt z ośrodkami, które dla CDP staną się cennymi partnerami do współpracy (placówki kulturalne polskie i zagraniczne, fundacje i stowarzyszenia). Otworzy to wiele możliwości: współpracę przy wymianie wystaw czasowych, tworzenie wspólnych projektów, na które będzie można pozyskiwać środki finansowe z zewnątrz.

W przyszłości, przy Centrum Dialogu Przełomy, powinno powstać wydawnictwo, które publikowałoby lub przygotowywało do druku książki, dotyczące tematyki prezentowanej w CDP, wyniki badań naukowych prowadzonych w obszarach, którymi zajmuje się Centrum, a także wydawało lokalny periodyk poświęcony zagadnieniom poruszanym w CDP.   

Powinna powstać Akademia (inicjatywa) Kształcenia Obywatelskiego, w której wiedzę – podczas konferencji, seminariów i cyklów szkoleń - na tematy dotyczące najnowszej historii Szczecina, Pomorza, Europy i świata, zdobywaliby wszyscy zainteresowani – ludzie młodzi, liderzy poszczególnych środowisk ( w tym politycznych), liderzy poszczególnych grup społecznych. Akademia mogłaby działać na kształt Latającego Uniwersytetu, aby docierać do tych środowisk, które chciałyby skorzystać z oferty CDP, a z różnych względów nie mogą dotrzeć do Szczecina. Korzystałaby z doświadczenia podobnych akademii i centrów działających w Europie, jak choćby nam najbliższej – w sensie geograficznym – Centrali Kształcenia Politycznego (czytaj: Obywatelskiego) w Niemczech. Wykładowcami w naszej Akademii byliby specjaliści z poszczególnych dziedzin, ale też świadkowie historii.

Przy CDP powinna powstać fundacja, która niosłaby pomoc "ludziom przełomów", znajdujących się w trudnych warunkach bytowych. Fundacja powinna też wspierać inne inicjatywy CDP, czy organizacji niezależnych od CDP, ale realizujących pokrewne cele.

CDP powinno być inicjatorem Festiwalu Przełomów – 2-3 – dniowej imprezy, która odbywałaby się cyklicznie w Szczecinie (najlepiej raz na rok, w najgorszym razie co dwa lata), za każdym razem pod innym, wiodącym hasłem. Składałyby się na nią debaty prowadzone w miejscach publicznych, które dałyby możliwość spotkania z ciekawymi osobami, pokazy filmów i koncerty – wszystko związane tematycznie z obowiązującym hasłem. Szczecin jest miastem ambitnym, nie wystarczą mu jedynie imprezy biesiadne, których podczas lata w mieście nie brakuje. Brakuje za to imprez ambitniejszych. Festiwal Przełomów może tę lukę wypełnić.

Działalność w wielu obszarach, adresowanie projektów do różnych środowisk i grup wiekowych, da możliwość jak najlepszej realizacji misji CDP, którą jest przywracania pamięci, pomoc w budowie tożsamości regionalnej, propagowanie idei wolności i solidarności, budowanie sprzeciwu wobec totalitaryzmów i nacjonalizmów, które nie są ideologiami pogrzebanymi raz na zawsze. Daje to też możliwość efektywnego włączenia się (dzięki nowoczesnym technologiom i ciekawym pomysłom) w prace nad kształtowaniem polityki pamięci i budową społeczeństwa obywatelskiego, znającego dobrze swoją przeszłość i umiejącego wyciągnąć z niej wnioski.

To praca na rzecz następnych pokoleń, praca na rzecz przyszłości.

Eryk Krasucki
Artur Kubaj
Agnieszka Kuchcińska-Kurcz
Andrzej Milczanowski
Piotr Mync
Jan M. Piskorski

1. Decyzją Zarządu Województwa Zachodniopomorskiego 29 września 2010 został powołany Zespół ds. wyboru i opracowania bloków tematycznych ekspozycji Centrum Dialogu Przełomy. W skład zespołu weszli: Lech Karwowski – dyrektor Muzeum Narodowego w Szczecinie, dr Eryk Krasucki – historyk Uniwersytetu Szczecińskiego, Agnieszka Kuchcińska-Kurcz – pełnomocnik Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego ds. Centrum Dialogu Przełomy, Andrzej Milczanowski – działacz opozycji demokratycznej, prof. Jan M. Piskorski – historyk Uniwersytetu Szczecińskiego, prof. Edward Włodarczyk – historyk Uniwersytetu Szczecińskiego.

Ostatecznie udziału w pracach Zespołu nie brali Lech Karwowski (wycofał swoją kandydaturę) i prof. Edward Włodarczyk. W kwietniu 2011 do Zespołu weszły jeszcze o dwie osoby: dr Artur Kubaj – historyk szczecińskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej oraz Piotr Mync – działacz opozycji demokratycznej.